Recenzenckie zachwyty i niedyskrecje Seweryn Bączalski w roli krytyka Światowej Rozkoszy Hieronima Morsztyna
Abstrakt
In Old Polish literature, literary criticism was virtually unknown. In view of the scarcity of appraisals and reviews, a rhyming review written by a second-rate poet from the second half of the 17th century Seweryn Bączalski has extraordinary weight. In a poem Do tego, co już przeczetł, which crowns his 1608 collection of poems Przestrach śmiertelny, Bączalski evaluates the works of several poets from Cracow of that time, taking this opportunity to comment in great detail on Hieronim Morsztyn’s popular poem Światowa Rozkosz, published in 1606. The reviewer was riveted by an apparent clash: throughout the poem, Morsztyn enumerates multitudinous delights, only to unexpectedly deprecate in the ending their value when confronted with death and decay. This discrepancy hardly motivated in the poem and still attracting researchers’ attention, Bączalski motivates by a biographical key presenting Morsztyn as an inveterate womanizer who, finally, ends up ensnared by… syphilis. This experience allegedly changed the poet’s attitude towards carnal pleasures, and Światowa Rozkosz gave this existential discovery of his literary form.
Słowa kluczowe
baroque poetry; literary criticism in poetry; allegory; Seweryn Bączalski; Hieronim Morsztyn
Bibliografia
Augustyniak U.: Dwór i klientela Krzysztofa Radziwiłła (1585–1640). Mechanizmy patronatu. Warszawa 2001.
Awdziewicz‑Rott K.: Seweryn Bączalski – zapomniany pisarz polityczny doby staropolskiej. Przegląd dotychczasowych badań. W: Staropolskie teksty i konteksty. Red. J. Malicki. T. 3. Katowice 1997.
Barłowska M.: Poza „szaleństwem katalogowania”? Staropolskie wierszowane listy poetów. W: Eadem: „Nasz Kochanowski”. Studia z recepcji poety w wieku XVII. Katowice 2014.
Bauer H.: Alt-Elbinger Stammbücher in der Stadtbücherei. 1. Biographische Beiträge aus Stammbüchern der kryptokalvinistischen Zeit um 1600. „Elbinger Jahrbuch” 1929, H. 8.
Bączalski S.: Do tego, co już przeczetł. W: Idem: Przestrach śmiertelny. Kraków 1608.
Biblia to jest Księgi Starego i Nowego Testamentu. Przeł. J. Wujek. Kraków 1599.
Bretholz U.: Über unbekannte und wenig bekannte polnische Dichter des XVII. Jahrhunderts. Teil 1. Krakau 1897.
Brückner A.: Studia nad literaturą wieku XVII. Cz. 1. „Rozprawy Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności w Krakowie” 1917, T. 57.
Buchwald‑Pelcowa P.: Hieronim Morsztyn – pierwszy z rodu poetów. „Przegląd Humanistyczny” 1980, nr 4.
Buchwald‑Pelcowa P.: O drugim pokoleniu pisarzy polskiego baroku. „Poezja” 1977, nr 5–6.
Buchwald‑Pelcowa P.: Pokolenia twórców literatury polskiej przełomu XVI i XVII wieku. W: Przełom wieków XVI i XVII w literaturze i kulturze polskiej. Red. B. Otwinowska, J. Pelc. Wrocław 1984.
Buchwald‑Pelcowa P.: Z „Summariusa wierszów Morstyna, niegdy poety polskiego…” i z rozproszonej puścizny autora „Światowej Rozkoszy…” oraz „Wierszy do pokuty się mającego”. „Poezja” 1977, nr 5–6.
Dachnowski J.K.: Melankolikom. W: Idem: Talamodyja nowym oblubieńcom, Jego M[o]ści Panu P. Abrahamowi z Zapolic Zapolskiemu … i Jej M[o]ści Pannie P. Annie Zolewskiej, na zacne wesele wydana. Kraków 1625.
Estreicher K.: Bibliografia polska. T. 13. Kraków 1891.
Goliński J.K.: Peccata capitalia. Pisarze staropolscy o naturze ludzkiej i grzechu. Bydgoszcz 2002.
Gömöri G.: „Światowa Rozkosz”: Hieronim Morsztyn’s Poetic Survey of Human Life. „Oxford Slavonic Papers” 1983, vol. 16.
Grześkowiak R.: Cmentarz jednego nagrobka. Zarys dziejów pewnego czterowersu Hieronima Morsztyna. „Litteraria Copernicana” 2012, nr 1.
Grześkowiak R.: Cytaty, centony, cudze całości. Dachnowski intertekstualny. „Ruch Literacki” 2010, nr 1.
Grześkowiak R.: „Halcydis”, ostatnia spośród „Roksolanek” Szymona Zimorowica. Szkic genealogiczny. „Rocznik Przemyski” 1998, nr 1.
Grześkowiak R.: Lampart i jego poeta. Ze studiów nad spuścizną Hieronima Morsztyna (III). „Barok” 2007, nr 1.
Grześkowiak R.: Przewartościowania Hieronima Morsztyna. O nieświetnym świecie „Światowej Rozkoszy”. „Barok” 1994, nr 2.
Grześkowiak R.: Przypowieść na dzień św. Marcina. Pomiędzy „Lekcyjami Kupidynowymi” a „Łodzią młodzi” Kaspra Twardowskiego. W: Literatura polskiego baroku w kręgu idei. Red. A. Nowicka‑Jeżowa, M. Hanusiewicz, A. Karpiński. Lublin 1995.
Grześkowiak R.: W cieniu Kochanowskiego. Próba przezwyciężenia czarnoleskiej jakości w ocenach poetów początku baroku. „Terminus” 2008, nr 2.
Grześkowiak R., Niedźwiedź J.: Nieznane polskie subskrypcje do emblematów religijnych Ottona van Veen i Hermana Hugona. Przyczynek do funkcjonowania zachodniej grafiki religijnej w kulturze staropolskiej. „Terminus” 2012, nr 1.
Jarecki K.: „Światowa Rozkosz” Hieronima Morsztyna a „Roksolanki” Szymona Zimorowicza. „Pamiętnik Literacki” 1905, z. 4.
Jauss H.R.: Historia literatury jako prowokacja dla nauki o literaturze. W: Idem: Historia literatury jako prowokacja. Przeł. M. Łukasiewicz. Posł. K. Bartoszyński. Warszawa 1999.
Jauss H.R.: Historia literatury jako wyzwanie rzucone teorii literatury. Przeł. R. Handke. „Pamiętnik Literacki” 1972, z. 4 – przedruk w:
Współczesna teoria badań literackich za granicą. Antologia. Oprac. H. Markiewicz. T. 3. Wyd. 2. zm. Kraków 1976.
Jongh E. de: The Changing Face of Lady World. In: Idem: Questions of Meaning. Theme and Motif in Dutch Seventeenth-century Painting. Trans. and ed. M. Hoyle. Leiden 2000.
Karpiński A.: Tradycja Mikołaja Reja w literaturze staropolskiej. Kilka uwag na marginesie jubileuszu 500. rocznicy urodzin poety. „Nauka” 2005, nr 1 (druga wersja tego artykułu: A. Karpiński: Mikołaj Rej – nieklasyczny renesans i jego tradycja. W: Mikołaj Rej w pięćsetlecie urodzin. Studia literaturoznawcze. Red. J. Sokolski, M. Cieński, A. Kochan. Wrocław 2007).
Kochan A.: [rec.] H. Morsztyn, „Światowa Rozkosz z Ochmistrzem swoim ize dwunastą swych służebnych panien”, wyd. A. Karpiński, Warszawa 1995.
„Pamiętnik Literacki” 1998, z. 2.
Kochanowski J.: Fragmenta. W: Idem: Dzieła polskie. Oprac. J. Krzyżanowski. Wyd. 11. Warszawa 1980.
Kochanowski M.: Pycha. W: Idem: Rotuły do synów swych. Warszawa 1997.
Lenart M.: Spór duszy z ciałem i inne wierszowane spory w literaturze staropolskiej na tle tradycji średniowiecznej. Opole 2002.
Litwornia A.: Sebastian Grabowiecki. Zarys monograficzny. Wrocław 1976.
Malicki J.: Słowa i rzeczy. Twórczość Wacława Potockiego wobec polskiej tradycji literackiej. Katowice 1980.
Malicki M.: „Summarius wierszów” przypisywany Hieronimowi Morsztynowi i odmiany jego tekstu. W: Miscellanea staropolskie. Red. T. Ulewicz. T. 6. Wrocław 1990.
Markiewicz H.: Odbiór i odbiorca w badaniach literackich. W: Idem: Prace wybrane. T. 4: Wymiary dzieła literackiego. Kraków 1996.
Mieleszko M.: Emblematy. Wyd. i oprac. R. Grześkowiak, J. Niedźwiedź. Warszawa 2010.
Morsztyn H.: Alfonsa i Orystelle miłość śmiercią okrutną zapieczętowana. W: Idem: Filomachija. Wyd. R. Grześkowiak. Warszawa 2000.
Morsztyn H.: Światowa Rozkosz z ochmistrzem swoim i ze dwunastam swych służebnych panien. Poznań 1622.
Morsztyn H.: Światowa Rozkosz z ochmistrzem swoim i ze dwunastam swych służebnych panien. Poznań: [Jan Rossowski], 1622. Egz. Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, sygn. XVII.1878/II).
Morsztyn H.: Światowa Rozkosz z ochmistrzem swoim i ze dwunastą swych służebnych panien. [Kraków: Marcin Filipowski], 1624. Egz. Biblioteki Kórnickiej PAN, sygn. 12664.
Morsztyn H.: Światowa Rozkosz z ochmistrzem swoim i ze dwunastą swych służebnych panien. Przydana jest Fortuna polska dzisiejsza. [s.l., s.n.], 1624. Egz. Biblioteki Kórnickiej PAN, sygn. 13435, oraz egz. Biblioteki Jagiellońskiej, sygn. 968/I.
Morsztyn H.: Światowa Rozkosz z ochmistrzem swoim i ze dwunastą służebnych panien swoich. Nowo wydrukowana. [Raków: Sebastian Sternacki], 1630. Egz. Biblioteki Jagiellońskiej, sygn. 905046/II, oraz egz. Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, sygn. XVII.2517/III.
Morsztyn H.: Światowa Rozkosz z Ochmistrzem swoim i ze dwunastą swych służebnych panien. Wyd. A. Karpiński. Warszawa 1995.
Morsztyn Z.: Emblemata. Oprac. J. Pelc, P. Pelc. Warszawa 2001.
Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich. Red. J. Krzyżanowski. T. 1. Warszawa 1969.
Nowicka‑Jeżowa A.: Siedemnastowieczna poezja funeralna w kręgu tradycji renesansowej. Przekształcenia i przewartościowania. W: Przełom wieków XVI i XVII w literaturze i kulturze polskiej. Red. B. Otwinowska, J. Pelc. Wrocław 1984.
Nowicka‑Jeżowa A.: „Treny” Jana Kochanowskiego jako źródło funeralnej poezji baroku. W: Śladami Kochanowskiego. Red. J. Starnawski. Łódź 1986.
O francy. Rkps Lwowskiej Narodowej Biblioteki Naukowej Ukrainy im. W. Stefanyka, Zbiory Baworowskich, sygn. 1332.
Oszczęda A.: Poeta Wazów. Studia o okolicznościowej poezji Stanisława Grochowskiego. Wrocław 1999.
Perkins D.: Is Literary History Possible? Baltimore 1992.
Pietrzyk Z.: Sztambuchy jako źródło do peregrynacji studenckich na przykładzie Polaków studiujących w Strasburgu. „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 1999, T. 43.
Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego: 1606–1608. T. 1: Poezja rokoszowa. Wyd. J. Czubek. Kraków 1916.
Piszczkowski M.: Pisma Jana Żabczyca. Lwów 1937.
Podhorecki J.D.: Nemezis kraju północnego. Oprac. A. Oszczęda. Warszawa 2010.
Potocki W.: Dzieła. Oprac. L. Kukulski. T. 3. Warszawa 1987.
Potocki W.: „Pojedynek rycerza chrześcijańskiego” (ok. 1645) i „Enchiridion militis Christiani” (ok. 1685). Oprac. R. Grześkowiak, M. Lenart. W: „Umysł stateczny i w cnotach gruntowny”. Prace edytorskie dedykowane pamięci Profesora Adama Karpińskiego. Red. R. Grześkowiak, R. Krzywy. Warszawa 2012.
Potocki W.: Rozbój duchowny. Rkps Biblioteki Narodowej, sygn. IV 3047.
Potocki W.: Rozkosz Światowa. W: J.T. Trembecki: Wirydarz poetycki. Rkps Biblioteki Ukraińskiej Akademii Nauk, Zbiór Ossolineum, sygn./I.
Prejs M.: „Nowy Helikon” i Jan Kochanowski. W: Idem: Staropolskie kręgi inspiracji. Studia o literaturze. Warszawa 2004.
Prowana A.: Żona wyćwiczona … po wtóre od Jana Karola Dachnowskiego n[auk] b[akałarza] światu ukazana. [s.l., s.n., s.a.].
Rej M.: Wizerunk własny żywota człowieka poczciwego. Wyd. 2. Kraków 1560.
Ripa C.: Ikonologia. Przeł. I. Kania. Kraków 1998.
Rowińska‑Szczepaniak M.: Z innej perspektywy. Hieronima Morsztyna i Wacława Potockiego udział w sporze o wartości. „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Powstańców Śląskich w Opolu. Filologia Polska” 1990, nr 29.
Rozmowie Dusze potępionej z Ciałem swoim. Kraków: drukarnia Marcina Filipowskiego, 1634.
Rush O.: The Reception of Doctrine. An Appropriation of Hans Robert Jauss’ Reception Aesthetics and Literary Hermeneutics. Roma 1997.
Sokolski J.: „Miejsce to zową żywot…”. Staropolskie romanse alegoryczne. Wrocław 1988.
Stammler W.: Frau Welt. Eine mittelalterliche Allegorie. Freiburg in der Schweiz 1959.
Starovolscius S.: Scriptorum Polonicorum Hekatontas. Venetiae 1627.
Starowolski S.: Setnik pisarzów polskich. Przeł. i oprac. J. Starnawski. Wstęp J. Starnawski, F. Bielak. Kraków 1970.
Starowolski S.: Votum o naprawie Rzeczypospolitej. [Kraków] 1625.
Stępień P.: Hieronim Morsztyn (ok. 1581–ok. 1623): śmierć – groza i nadzieja. W: Idem: Poeta barokowy wobec przemijania i śmierci: Hieronim Morsztyn, Szymon Zimorowic, Jan Andrzej Morsztyn. Warszawa 1996.
Stępień P.: Hieronima Morsztyna droga do wzgardy świata (na podstawie „Sumariusza wierszów”). „Barok” 1994, nr 2.
Szczerbicka‑Ślęk L.: „Treny” Jana Kochanowskiego w świetle estetyki recepcji i oddziaływania. „Pamiętnik Literacki” 1973, z. 4.
Szymonowic S.: Sielanki i pozostałe wiersze polskie. Oprac. J. Pelc. Wyd. 2. zm. Wrocław 2000.
Twardowski K.: Bicz Boży abo Krwawe łzy utrapionej Ojczyzny po zmarłych syniech swoich. Kraków 1625.
Twardowski K.: Pochodnia Miłości Bożej. Kraków 1628.
Wężyk Widawski P.: [Filomela. Kraków ok. 1585]. Egz. pozbawiony karty tytułowej. Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, sygn. Sd.614.913.
Witkowski S.: Pisorym do Muz. W: Idem: Złota wolność koronna. Kraków 1609.
Ziemba K.: Dialog z tradycją czarnoleską jako cecha poezji polskiego baroku. W: Barok polski wobec Europy. Kierunki dialogu. Red. A. Nowicka‑Jeżowa. Współpr. E. Bem. Warszawa 2003.
Zimorowic J.B.: Sielanki nowe ruskie. Oprac. L. Szczerbicka‑Ślęk. Wrocław 1999.
Zimorowic S.: Halcyldis. W: Idem: Roksolanki to jest Ruskie panny. Wyd. R. Grześkowiak. Warszawa 1999.
Uniwersytet Gdański Polska
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
