Szmonces - historia jednego zapożyczenia
Abstrakt
Artykuł przedstawia proces zapożyczenia i semantycznego rozwoju idyszyzmu szmonces w języku polskim XX i XXI wieku. Semantyczna adaptacja tego wyrazu polega nie tylko na przeniesieniu jego znaczeń z jidysz do polszczyzny, lecz także na różnego rodzaju modyfikacjach, takich jak zwężenie i rozszerzenie znaczenia, zmiana nacechowania emocjonalnego i eliminacja wieloznaczności. Zmiany te są spowodowane przez szereg czynników wewnątrz- i zewnątrzjęzykowych.
Słowa kluczowe
szmonces; Schmonzes; Yiddish; loanwords in Polish
Bibliografia
Wykaz źródeł
B., Przed ekranem, „Kurier Warszawski” 1934, nr 4, s. 4.
B., Przed ekranem, „Kurier Warszawski” 1934, nr 90, s. 4.
[B.a.], Co mówią i piszą w Warszawie, „Dziennik Związkowy” 1936, nr 276, s. 11.
[B.a.], Czego się Żydzi boją, „Kurier Poznański” 1938, nr 59, s. 1.
[B.a.], Filosemityzm krzepi żydów, „ABC” 1938, nr 3245, s. 3.
[B.a.], Gdzie byłam? Co widziałam?, „Ewa” 1933, nr 1, s. 6.
[B.a.], Jubiler Steutzel z Bielska pokazał swoje oblicze, „Wolne Słowo” 1932, nr 41, s. 2.
[B.a.], Na świetlnej scenie, „5-ta Rano” 1932, nr 328, s. 5.
[B.a.], Niedole i smutki. Nie należy być za szczerym, „Gazeta Polska” 1933, nr 96, s. 10.
[B.a.], Rada Stanu (posiedzenie szóste), „Przegląd Poranny” 1918, nr 159, s. 2.
[B.a.], Tak zwany kulturalny Żyd, „Nowy Dziennik” 1934, nr 158, s. 7.
[B.a.], To on zamordował Minkowskich!, „Głos Poranny” 1936, nr 154, s. 1.
[B.a.], Uwagi. Kartelowa „moral insenity”, „Gazeta Polska” 1936, nr 88, s. 7.
[B.a.], Uwagi. „Konia kują — żaba nogę podstawia”, „Gazeta Polska” 1945, nr 252, s. 7.
[B.a.], Zastępy kupców chrześcijan w Centralnym Okręgu Przemysłowym muszą ulec zwiększeniu, „Nasze Sprawy” 1938, nr 9, s. 4.
[B.a.], Ze świata filmu, „Polska Zbrojna” 1932, nr 319, s. 9.
Boruta, Echa wielkopolskie, „Dziennik Wileński” 1936, nr 328, s. 4.
Dunin-Wąsowicz W., Nasi współpracownicy, „Polska Zbrojna” 1923, nr 274, s. 15.
„Dziennik Wileński” 1935, nr 314, s. 3.
Eses, ABC atakuje profesorów Polaków, „5-ta Rano” 1937, nr 19, s. 5.
Eses, Prasa ozonowa triumfuje, „5-ta Rano” 1938, nr 312, s. 5.
„Gazeta Polska” 1935, nr 359, s. 4.
Gent., Drzazgi. Dieta, „Kurier Warszawski” 1934, nr 137, s. 18.
Gent., Drzazgi. Wspomnienia, „Kurier Warszawski” 1931, nr 32, s. 21.
„Głos Poranny” 1933, nr 75, s. 8.
Górnicki M., Chłopak do wszystkiego (humoreska), „Pocięgiel” 1930, nr 36, s. 2.
Grzelecki S., Pachciarz T.K.K.T., „ABC” 1937, nr 251, s. 4.
Isel E., Qui Pro Quo. Rewia „Czy Anna jest panna?”, „Chwila” 1929, nr 3695, s. 9.
Jar, Film. 100 metrów miłości, „Tygodnik Ilustrowany” 1932, nr 52, s. 857.
J.H., Rewia w Teatrze Narodowym, „Kurier Poznański” 1931, nr 507, s. 4.
Jim Poker, Dobry film wojskowy, „Polska Zbrojna” 1935, nr 115, s. 5.
J.K., Z życia teatru. „Wesoła parada”, „Polska Zbrojna” 1934, nr 235, s. 4.
J.S., Zakopane na inwestycyjnych drożdżach, „Gwiazdka Cieszyńska. Pismo naukowe i zabawne” 1939, nr 60, s. 8.
Junosza M., Szkice i obrazki. Dawniej a dziś, „Dziennik Wileński” 1932, nr 276, s. 2.
K., Premiera w „Cyganerii”, „Kurier Warszawski” 1934, nr 86, s. 6.
K.S., Przeciw „szmoncesom” muzycznym, „Gazeta Polska” 1936, nr 180, s. 8.
„Kurier Warszawski” 1936, nr 50, s. 8.
K.W., Ram-pam-pam. Rewia inauguracyjna teatru „Cyganeria”, „Gazeta Polska” 1933, nr 245, s. 3.
Łubieński H., Raz w tygodniu, „Dziennik Polski” 1936, nr 308, s. 7.
M., 100 metrów miłości — kino Casino, „Gazeta Polska” 1932, nr 322, s. 8.
M., Szanujmy siebie samych. O radiu, kinie itp. słów kilkoro, „Kurier Poznański” 1935, nr 89, s. 3.
M., Szmoncesowa propaganda, „Polska Zbrojna” 1938, nr 328, s. 6.
Niemojewski L., Wędrujący teatr marzyciela Pronaszki, „Kurier Poznański” 1935, nr 103, s. 8.
Old, Za dużo „szmoncesów” na scenie, za mało prawdziwej sztuki!, „Dzień Dobry” 1935, nr 187, s. 5.
Piasecki S., Goetel o Indiach, „ABC” 1933, nr 114, s. 7.
Piasecki S., Regulacja i kanalizacja rewii, „ABC” 1931, nr 38, s. 6.
R., Renesans operetki, „Głos Poranny” 1934, nr 87, s. 11.
R., Romeo i Julcia, „Dziennik Poznański” 1933, nr 68, s. 10.
R., Z ekranu, „Dziennik Poznański” 1933, nr 93, s. 9.
Rz, Z teatrów warszawskich, „Czas” 1926, nr 276, s. 4.
Samozwaniec M., Zebrało mi się na „żydanie”, „Kurier Poznański” 1937, nr 452, s. 12.
Sat., Trzeba mieć szczęścia, „Dziennik Kujawski” 1933, nr 153, s. 3.
Sęk., Sztychy, „Kurier Warszawski” 1928, nr 248, s. 7.
Sęk., Sztychy, „Kurier Warszawski” 1929, nr 315, s. 9.
Sęk., Sztychy, „Kurier Warszawski” 1930, nr 136, s. 7.
Sęk., Sztychy, „Kurier Warszawski” 1935, nr 248, s. 5.
Si, Z estrady. Występ Leo Fuchsa, „Nowy Dziennik” 1935, nr 72, s. 7.
Siwy A., Humorek jest. Porządek przedewszystkiem, „5-ta Rano” 1931, nr 216, s. 3.
Swinarski A.M., Skarga człowieka, który się spóźnił, „Awangarda” 1933, nr 4, s. 3; zob. też „Kurier Poznański” 1933, nr 499, s. 12.
Syga. T.B., Obowiązek ostrożnych, „Kurier Poznański” 1934, nr 178, s. 1.
T.d.m., Kabaret literacki Femina, „ABC” 1932, nr 366, s. 6.
Toeplitz T.K., Mój wybór: rzeczy mniejsze, Spółdzielnia Wydawniczo-Handlowa „Książka i Wiedza”, Warszawa 1998.
Tross S., O wyjście z marazmu, „Czas” 1935, nr 45, s. 3.
Z., Występ kabaretu żydowskiego, „Czas” 1932, nr 280, s. 3.
Zan C. hr., Szmonces nad morzem, „Rzeczpospolita” 1927, nr 201, s. 4.
Zetek, „Czerwony As”, „Chichot. Humor, satyra, nastrój” 1929, nr 8, s. 8.
Bibliografia
Adamczyk A., Hebrew and Polish: Mutual Influences and Their Contribution in Creating a Polish Criminals’ Jargon, “Polish Political Science Yearbook” 2018, vol. 47, issue 2, s. 424–435, http://dx.doi.org/10.15804/ppsy2018220.
Altbauer M., Wzajemne wpływy polsko-żydowskie w dziedzinie językowej, wybór i oprac. M. Brzezina, Polska Akademia Umiejętności, Kraków 2002.
Arct M., Ilustrowany słownik języka polskiego, M. Arct, Warszawa 1916.
Arct M., Słowniczek wyrazów obcych. 12 000 wyrazów, wyrażeń, zwrotów i przysłów cudzoziemskich używanych w mowie potocznej i w prasie perjodycznej polskiej,
M. Arct, Warszawa 1899.
Bańko M., Svobodová D., Rączaszek-Leonardi J., Tatjewski M., Nie całkiem obce. Zapożyczenia wyrazowe w języku polskim i czeskim, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016.
Berman I., Co to jest szmonces? Pierwsza przejażdżka po Nowaczyńskim, „Sygnały” 937, nr 34, s. 8.
Brzezina M., Polszczyzna Żydów, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986.
Brzezina-Strycharska M., Socjostylistyka a dzieje literatury polskiej. Studia nad stylizacją językową w utworach literackich, Collegium Columbinum, Kraków 2009.
Digitales Wörterbuch der deutschen Sprache. Der deutsche Wortschatz von 1600 bis heute, https://www.dwds.de [dostęp: 20.11.2022].
Encyklopedyczny słownik wyrazów obcych, red. S. Lam, Księgarnia Wydawnicza Trzaski, Everta i Michalskiego, Warszawa 1939.
Estreicher K., Szwargot więzienny, D.E. Friedlein, Kraków 1903.
Fałowski A., Czy bachór/bachor przybył do Polski ze Wschodu?, „LingVaria” 2010, t. 2 (10), s. 193–197.
Fox D., Kabarety i rewie międzywojennej Warszawy. Z prasowego archiwum Dwudziestolecia, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2007.
Gajek M., Mechanizmy integracji jidyszyzmów w polszczyźnie w świetle badań lingwistyki kontaktów językowych, Warszawa 2019 [niepublikowana rozprawa doktorska, Uniwersytet Warszawski].
Kamińska M., Stylizacja na polszczyznę Żydów w łódzkich tekstach mówionych, „Prace Językoznawcze” 1991, nr 19, s. 78–82.
Kasperek J., Stylizacja językowa na polszczyznę Żydów w utworze Karola Miarki „Mosiek Spekulant”, „Język w Komunikacji” 2012, nr 2, s. 103–110.
Klugman A., Żyd — co to znaczy?, Państwowe Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, Warszawa 2003.
Krasowska A., Fleksyjne wykładniki stylizacji na polszczyznę Żydów w przedwojennym szmoncesie kabaretowym, „Socjolingwistyka” 2019, t. 33, s. 243–254, https://doi.org/10.17651/SOCJOLING.33.15.
Krasowska A., Polsko-żydowskie pogranicze językowe — stan i perspektywy badań, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN” 2019, t. 67, s. 149–171, https://doi.org/10.26485/RKJ/2019/67/11.
Malec M., Dopisek onomastyczny do artykułu R. Rosoła o pochodzeniu wyrazu „bachor”, „Język Polski” 2009, r. 84, z. 4–5, s. 336–338.
Małocha A., Żydowskie zapożyczenia leksykalne w socjolekcie przestępczym, „Język a Kultura. Języki subkultur” 1994, t. 10, s. 135–170.
Milewski S., Gwara przestępcza i jej przenikanie do języka ogólnego, „Poradnik Językowy” 1971, z. 2, s. 91–101.
Ożóg K., Ślady kultury żydowskiej w języku polskim, „Kwartalnik Edukacyjny” 2010, nr 1, s. 3–11.
Pacuła J., O kilku judaikach w polskim socjolekcie przestępczym, „Linguistica Copernicana” 2019, nr 16, s. 363–379, https://doi.org/10.12775/LinCop.2019.015.
Podemski M., O czystość języka polskiego, „ABC” 1939, nr 218, s. 4.
Polski słownik judaistyczny, http://delet.jhi.pl/pl/psj [dostęp: 20.11.2022].
Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, red. H. Zgółkowa, t. 41, Wydawnictwo Kurpisz, Poznań 2003.
Rak M., Kilka uwag o socjolekcie przestępczym polszczyzny przedwojennego Lwowa, „Socjolingwistyka” 2016, t. 30, s. 133–145, https://doi.org/10.17651/SOCJOLING.30.11.
Rosół R., O zapomnianych znaczeniach pol. bachor i bachur, „Linguistica Copernicana” 2010, nr 1 (3), s. 235–249, https://doi.org/10.12775/LinCop.2010.012.
Rosół R., W sprawie etymologii rzeczownika „bachor”, „Język Polski” 2009, r. 89, z. 4–5, s. 329–335.
Słownik języka polskiego, https://sjp.pwn.pl/doroszewski [dostęp: 20.11.2022].
Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 6, Drukarnia „Gazety Handlowej”, Warszawa 1915.
Stachowski M., Kilka uwag o kwestii żydowskich i słowiańskich źródeł polskiego „bachor”, „LingVaria” 2010, t. 2 (10), s. 185–192.
Tymiakin L., Język szmoncesowy jako znacznik żydowskiej opowiastki humorystycznej, „Prace Językoznawcze” 2019, t. 21 (1), s. 157–170, https://doi.org/10.31648/pj.3713.
Ułaszyn H., Język złodziejski, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź 1951.
Wasowski J., Kto może być dziennikarzem?, Wyższa Szkoła Dziennikarska, Warszawa 1939.
Żółkiewska A., Dowcipkująca głupota, czyli czym jest szmonces, „Cwiszn” 2013, nr 1–2, s. 35–41.
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Polska
https://orcid.org/0000-0002-5761-8317
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
