Z perspektywy dziecka. Motyw ogrodu w opowieściach pisanych przez ocalonych z Shoah
Abstrakt
W artykule autorka zastanawia się nad motywem ogrodu obecnym w książkach napisanych z perspektywy dziecka przez ocalonych z Shoah przedstawicieli zamożnych spolonizowanych rodzin żydowskich. Jako materiał do analizy posłużyły powstałe pod koniec XX wieku: powieść Romy Ligockiej Dziewczynka w czerwonym płaszczyku oraz wspomnienia – Janiny Bauman Zima o poranku i Utracone dzieciństwo Yehudy Nira.
Występujący w wybranych książkach ogród to miejsce silnie oddziałujące na bohaterów, miejsce rzeczywiste lub obecne w opowieściach i poznawane w procesie lektury (np. Tajemniczy ogród Frances Hodges Burnett). Kształt tej przestrzeni określają ludzie, założyciele i spadkobiercy, zawodowi ogrodnicy, ale także przypadkowi użytkownicy czy nawet barbarzyńcy i wandale. W analizowanych książkach występują: miejski park, ogród botaniczny, ogrody rodzinne, ogródki działkowe, wreszcie ogródek warzywny. Niektóre z nich istnieją wyłącznie jako nazwy, inne są opisane bardziej szczegółowo, a nawet zdają się współuczestniczyć w losach bohaterów. To przestrzenie ważne dla topografii miasta, historii rodziny albo jednostki. Wyznaczają miejsca akcji, determinują, ale i projektują zachowania bohaterów, wreszcie stają się świadectwem tego, co minione. Przywoływane we wspomnieniach i opowieściach o czasach zagłady potwierdzają swoje znaczenie w wojennym życiu dzieci i młodocianych.
Słowa kluczowe
motyw ogrodu w literaturze; literatura na temat zagłady Żydów w czasie II wojny światowej; Tajemniczy ogród Frances Hodges Burnett; Roma Ligocka; Janina Bauman; Yehuda Nir
Bibliografia
Bauman J.: Zima o poranku. Opowieść dziewczynki z warszawskiego getta. Zysk i S-ka. Wydawnictwo, Poznań 1999.
Chojecki A.: Posłowie. W: F.H. Burnett: Tajemniczy ogród. Tłum. J. Włodarkiewicz. Oprac. A. Chojecki. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991, s. 307–322.
Głowiński M.: O konieczności nie-bycia sobą. „Teksty Drugie” 2006, nr 1/2, s. 320–325.
Gołąb M.: Ukryte ogrody, nieobecne przestrzenie. Literackie i kulturowe metafory współczesności. Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, Kraków 2012.
Gomóła A.: Przestrzeń ogrodu – przestrzeń mediacji. W: Przestrzeń ogrodu – przestrzeń kultury. Red. G. Gazda, M. Gołąb. Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, Kraków 2008, s. 41–56.
Heska-Kwaśniewicz K.: Tajemnicze ogrody. Rozprawy i szkice z literatury dla dzieci i młodzieży. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1996.
Kędzierski M.: Od idei miast-ogrodów do ruchu partyzantki ogrodniczej. Społeczne i kulturowe aspekty postaw proekologicznych mieszkańców miasta. [Rozprawa doktorska. Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu]. https://repozytorium.amu.edu.pl/bitstream/10593/26297/1/M.%20K%C4%99dzierski%2C%20rozprawa%20doktorska.pdf [dostęp: 26.07.2021].
Kowalska-Leder J.: Doświadczenie Zagłady z perspektywy dziecka w polskiej literaturze dokumentu osobistego. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2009.
Ligocka E.: Dziewczynka w czerwonym płaszczyku. Współpraca I. von Fickenstein. Tłum. K. Zimmerer. Znak, Kraków 2001.
Nir Y.: Utracone dzieciństwo. Tłum. J. Mazur. Wydawnictwo Nowy Świat, Warszawa 2005.
Panas W.: Pismo i rana. Szkice o problematyce żydowskiej w literaturze polskiej. Dabar, Lublin 1996.
Piekiełko A.: Historia Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa–Kraków 1983.
Skarga B.: Ślad i obecność. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
Skotnicka G.: Ogrody dzieciństwa w utworach dla dzieci i młodzieży (od XIX-wiecznego dydaktyzmu w stronę nowych wartości). W: Mit dzieciństwa w sztuce młodopolskiej. Red. J. Papuzińska. Instytut Wydawniczy Nasza Księgarnia, Warszawa 1992, s. 95–109.
Żórawska N.: Przekroczyć granicę getta: o „Dziewczynce w czerwonym płaszczyku”, „Tylko ja sama” i „Dobrym dziecku” Romy Ligockiej. W: Literatura i granice: szkice o literaturze XX i XXI wieku. Red. B. Gutkowska, A. Nęcka, K. Gutkowska-Ociepa. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2017, s. 151–180.
Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Długosza w Częstochowie Polska
http://orcid.org/0000-0002-5757-4078
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).