Bariery naturalne i antropogeniczne w rozwoju przestrzennym miasta średniowiecznego i nowożytnego na Śląsku. Analiza kartograficzna
Abstrakt
Oczywistą granicą miasta średniowiecznego były mury miejskie, miasta nowożytnego zaś – pas fortyfikacji bastionowych. Należy zastanowić się nad uwarunkowaniami przebiegu tej granicy. Chodzi tu zarówno o uwarunkowania naturalne (przebieg rzek, usytuowanie jez usytuowania w bezpośrednim sąsiedztwie średniowiecznego i nowożytnego ośrodka żyznych terenów rolnych i wsi lub ludnych przedmieść opasujących ciasną pętlą mury miejskie. Dobrą ilustracją tego zjawiska są czasem nowożytne opisy miast (Bartłomiej Stein dla Wrocławia, Friderico Lucae dla Wołowa), częściej jednak historyczne materiały kartograficzne i niekiedy wyniki badań archeologicznych. Przypuszczalny przebieg wód daje czasem, tak jak w Środzie Śląskiej, podstawę do rekonstrukcji oryginalnego układu funkcjonalnego miasta. Bardziej oczywiste, choć warte zauważenia, są warunkowane przebiegiem nurtu rzeki układy przestrzenne miast (Bytom Odrzański, Krosno Odrzańskie).
Układ przestrzenny miast warunkowany był również przez ich usytuowanie na terenach podgórskich. Łatwo dostrzec, jak czynnik ten wpływał na zagospodarowanie przestrzeni takich miejscowości, jak Bolków lub położona w Ziemi Kłodzkiej Bystrzyca Kłodzka. Takie górskie położenie było z jednej strony dla założycieli miast komplikacją, a z drugiej – szansą na bardziej efektowne ukształtowanie ich sylwety.
Pewnym ograniczeniem dla rozwoju przedmieść mogły być także, tak jak to miało miejsce we Wrocławiu, intensywnie użytkowane podmiejskie wioski, szczególnie te usytuowane na południe od miasta. To sprawiało, że obszar ten przez długi czas nie mógł przekształcić się w przedmieścia. Inaczej było na północ od centrum, gdzie siatkę uliczną zaczynano organizować już w początku XVIII wieku.
Ostatnim w końcu fenomenem były niezwykle intensywnie zagospodarowane przedmieścia Kątów Wrocławskich i Jeleniej Góry. Osłabiały one funkcje obronne tych miast. W Brzegu kontynuacja tej funkcji możliwa była dopiero po kilkukrotnej rozbiórce podmiejskich wiosek.
Słowa kluczowe
historia miast; urbanistyka Śląska w średniowieczu
Bibliografia
Źródła kartograficzne
Bolków fotografia lotnicza z 1930 r., Instytut Herdera w Marburgu, Hansa-Luftbild nr 58415.
Bolków. Mapa topograficzna Urmesstischblatt z 1824 r., Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: N 729, Blatt 2694.
Bolków. Plan miasta z ok. 1820 r., Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Kartografia Rejencji Wrocławskiej sygn. 5.4 IV 29.
Bolków. Schematyczny plan miasta W. v. Alkiewicza z 1865 r., fot. P. Poklekowski (przed 1939 r.), Instytut Herdera w Marburgu, Bildarchiv, sygn. 4d 8682.
Brzeg. Fragment sekcyjnej mapy topograficznej Urmesstischblatt z 1824 r., Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: N 729/1-3019.
Bystrzyca Kłodzka. Mapa topograficzna, Urmesstischblatt z 1824 r., Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: N 729, Blatt 3340.
Bystrzyca Kłodzka. Schematyczny plan miasta, Christian Friedrich von Wrede, Krieges- Carte von Schlesien, 1753, Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: 1, 8° Kart N 15060/1.
Bytom Odrzański. Schematyczny plan miasta, Christian Friedrich von Wrede, Krieges- Carte von Schlesien, 1753, fragment strony tytułowej tomu 4, Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: 1, 2° Kart N 15060/4.
Jelenia Góra. Mapa topograficzna Urmesstischblatt z 1827 r., Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: N 729, Blatt 2947, 3009.
Jelenia Góra. Plan miasta, 1787/1788 [duplikat], Oculair Plan von der Situation der Königl-en Immediat Stadt – Hirschberg, Auf Alerhöhsten Befehl einer Königlischen Hohloeblischen Glogauischen Krieges und Domainen Cammer, Aufgenommen und gezeichnet in denen Monathen Dezember und Januarius 1787/8, Archiwum Państwowe we Wrocławiu, sygn. Kart. Rej. Wrocł. IV/89.
Kąty Wrocławskie. Fragment mapy topograficznej Urmesstischblatt z 1826 r., Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: N 729, Blatt 2890.
Kąty Wrocławskie. Schematyczny plan miasta W. v. Alkiewicza z 1865 r., fot. P. Poklekowski (przed 1939 r.), Instytut Herdera w Marburgu, Bildarchiv, sygn. 4d 8685.
Krosno Odrzańskie. Fragment mapy topograficznej, Urmesstischblatt, 1844, Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: N 729, Blatt 2188.
Legnica, plan miasta, 1757, Plan de la ville et Chateau de Liegnitz comme elle est trouvée lorsque les Austrichiens la renderent par une capitulation honorable aus Pruβiens le 29 Decembre 1757… 1757, Osterreichisches Staatsarchiv, Wien, Kriegsarchiv, sygn.: G I c 329-03.
Milicz. Mapa topograficzna, 1826, Militsch, Band VI Blatt 6, Aufgenomen und gezeichnet im Jahre 1826 vom Lt v. Szymanowitz, Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: Kart N 729/2564.
Milicz. Plan miasta, ok. 1800, Plan der Stadt Militsch, nebst der umligenden Gegend, Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: Kart X 30 234.
Wołów. Schematyczny plan miasta, Christian Friedrich von Wrede, Krieges- Carte von Schlesien, 1753, fragment strony tytułowej tomu 5, Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: 1, 2° Kart N 15060/5.
Wrocław. Plan aksonometryczno-perspektywiczny, 1562, Contrafactur der Stadt Bresslau, Barthel Weiner (ojciec i syn), Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, Oddział Zbiorów Kartograficznych, sygn. 5855-A.
Wrocław. Plan części Przedmieścia Odrzańskiego w rejonie ulic Pomorskiej i Ptasiej od szpitala Jedenastu Tysięcy Dziewic do Odry z ulicą Pomorską, 1728, Archiwum Państwowe we Wrocławiu, sygn. Akta Miasta Wrocławia, nr 259 (10798), k. 189.
Wrocław. Plan miasta i okolic ok. 1750 r. w skali ok. 1:40 000, Dział Zbiorów Kartograficznych Biblioteki Uniwersyteckiej, sygn. 5111 III C.
Wrocław. Pomiarowy plan miasta i okolic, 1717, Geometrischer Grund-Riss und Delineation der Haupt-Statt und Vestung Bresslau in Herzogthum Ober und Nieder Schlesien mit allen seinen Vorstätten und nahe anliegenden Dörffen wurde im Jahre 1717 im Frühjahr mit Boussole, aufgenommen und observiret von Daniel Pezold, Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: 1, S Kart X 20644.
Źródła drukowane
Geschichtsquellen der Grafschaft Glatz, hrsg. von Dr. Volkmer und Dr. Hohaus, Erster Band. Urkunden und Regesten zur Geschichte der Grafschaft Glatz bis zum Jahre 1400, Habelschwert 1883.
Lehns- und Besitzurkunden Schlesiens ud seiner einzelnen Fürstenthümer im Mittelalter, hrsg. C. Grünhagen, H. Markgraf, t. 1, Leipzig 1881.
Lucae F., Schlesiens curieuse Denckwürdigkeiten oder vollkommene Chronica von Ober- und Nieder- Schlesien, Franckfurt am Main 1689.
Schlesische Regesten, Codex Diplomaticus Silesiae, Bd. 18: Regesten zur schlesischen Geschichte 1316–1326, hrsg. C. Grünhagen, K. Wutke, Breslau 1898.
Schlesisches Urkundenbuch, t. 1, hrsg. H. Appelt, Graz–Wien 1971; t. 2–6, hrsg. W. Irgang, Köln–Wien 1977–1998.
Stenus B., Descriptio totus Silesiae et civitatis Regie Wratislaviensis, Breslau 1902 (Scriptores Rerum Silesiacarum, t. 17).
Opracowania
Adamska D., Podwrocławskie wsie, folwarki i majątki o metryce średniowiecznej (ob. W granicach administracyjnych miasta Wrocławia), w: Atlas historyczny miast polskich, red. R. Czaja, t. 4: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 13: Wrocław, red. R. Eysymontt, M. Goliński, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Wrocław 2017, s. 23–29.
Adamska D., Eysymontt R., Otoczenie wiejskie Wrocławia do XIX wieku, w: Atlas historyczny miast polskich, red. R. Czaja, t. 4: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 13: Wrocław, red. R. Eysymontt, M. Goliński, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Wrocław 2017, s. 30–35.
Atlas historyczny miast polskich, red. R. Czaja, t. 4: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 1: Wrocław, red. M. Młynarska-Kaletynowa, współpraca R. Eysymontt, Wydawnictwo VIA NOVA, Wrocław 2001.
Atlas historyczny miast polskich, red. R. Czaja, t. 4: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 4: Niemcza, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2003.
Atlas historyczny miast polskich, red. R. Czaja, t. 4: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 9: Legnica, red. R. Eysymontt, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2009.
Badura J., Geomorfologiczne uwarunkowania lokalizacji lewobrzeżnego osadnictwa, w: „Wratislavia Antiqua”, t. 11: Ulice średniowiecznego Wrocławia, red. J. Piekalski, K. Wachowski, Uniwersytet Wrocławski. Instytut Archeologii, Wrocław 2010, s. 15–45.
Bartłomieja Steina renesansowe opisanie Wrocławia. Die Beschreibung der Stadt Breslau der Renaissancezeit durch Bartholomeus Stein, red. R. Żerelik, Arboretum, Wrocław 1995.
Bartnik K., Bystrzyca Kłodzka, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków 1992.
Berduła L., Czajka J., Interwencyjne badania wykopaliskowe przy ulicy Kościuszki w Środzie Śląskiej w roku 1989, „Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 1992, 33, s. 113–115.
Bimler K., Die schlesischen massiven Wehrbauten, Bd. 1: Fürstenthum Breslau. Kreise Breslau, Neumarkt, Namslau, Breslau 1940.
Bimler K., Die schlesischen massiven Wehrbauten, Bd. 2: Fürstentum Brieg. Kreise Brieg – Ohlau – Strehlen, Breslau 1941.
BRESLAU – WROCŁAW 1668. Eine wieder entdeckte Stadtansicht, komentarz A. Marsch, R. Eysymontt, Verlag Gunter Oettel, Görlitz–Zittau 2005.
Chmal H., Czerwińska I., Czerwiński J., Tkaczyk A., Geologiczno-geomorfologiczna charakterystyka rejonu prac archeologicznych na placu Dominikańskim, „Silesia Antiqua” 1993, 35, s. 382–400.
Czerner O., Rynek Wrocławski, Wrocław 1976.
Dziewulski W., Bystrzyca. Studium historyczno-urbanistyczne do planu zagospodarowania przestrzennego, maszynopis, Przedsiębiorstwo Państwowe PKZ, Archiwum Regionalnego Ośrodka Narodowego Instytutu Dziedzictwa we Wrocławiu, Wrocław 1957.
Eysymontt R., City Fortresses in Central Europe – Selected Examples, in: Political Functions of Urban Spaces and Town Types through the Ages, ed. R. Czaja et al., Böhlau Verlag, Cracow–Toruń–Vienna 2019, s. 435–461.
Eysymontt R., Kod genetyczny miasta. Średniowieczne miasta lokacyjne Dolnego Śląska na tle urbanistyki europejskiej, Via Nova, Wrocław 2009.
Eysymontt R., Naturalne uwarunkowania rozwoju miasta – wody, w: Atlas historyczny miast polskich, red. R. Czaja, t. 4: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 13: Wrocław, red. R. Eysymontt, M. Goliński, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Wrocław 2017, s. 11–13.
Eysymontt R., Otoczenie wiejskie Wrocławia w okresie późnego średniowiecza i w okresie nowożytnym – wybrane aspekty, w: Z badań nad kulturą społeczeństw pradziejowych i wczesnośredniowiecznych. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Bogusławowi Gedidze, w osiemdziesiątą rocznicę urodzin przez przyjaciół, kolegów i uczniów, red. J. Kolenda i in., Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Ośrodek Badań nad Kulturą Późnego Antyku i Wczesnego Średniowiecza, Wrocław 2013, s. 397–412.
Eysymontt R., The Representation of Selected Silesian Cities in the 15th–17th Centuries, „Zapiski Historyczne” 2018, 83, 4, s. 49–73.
Eysymontt R., Urbanistyka, architektura, sztuka, w: Wołów. Historia miasta, red. E. Czapiewski, R. Nowakowski, Chronicon, Wrocław 2019, s. 237–324.
Garbacz K., Gród i zamek – przyczynek do poznania najstarszych dziejów Krosna Odrzańskiego, „Lubuskie Materiały Konserwatorskie” 2014, 11, s. 143–154.
Goliński M., Średniowiecze, w: Atlas historyczny miast polskich, red. M. Czaja, t. 4: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 2: Środa Śląska, oprac. R. Eysymontt i M. Goliński przy współpracy M. Młynarskiej-Kaletynowej i W. Ziółkowskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2003, s. 7–12.
Grajewski G., Rozwój przestrzenny miasta od początku XIX wieku do roku 1975, w: Atlas historyczny miast polskich, red. R. Czaja, t. 4: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 14:
Jelenia Góra, red. D. Adamska, R. Eysymontt, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Wrocław 2017, s. 15–17.
Jaworski K., Grody w Sudetach (VIII–X w.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005.
Jung W. et al., Die Kunstdenkmäler des Kreises Crossen, Berlin 1921.
Kluge K., Chronik der Stadt Militsch, Militsch 1909.
Köllner J.G., Wolaviographia oder accurate Beschreibung der Stadt Wohlau in Schlesien, Jauer–Budissin 1826–1828.
Kozaczewski T., Środa Śląska, Wrocław 1965.
Kozaczewski T., Z zagadnień urbanistycznych Środy Śląskiej, „Kwartalnik Urbanistyki i Architektury” 1962, 7, 4, s. 331–349.
Leonhard R., Der Stromlauf der mittleren Oder. Inaugural-Dissertation zur Erlangung der philosophischen Doctorwürde, Breslau 1893.
Łaborewicz I., Rozwój przestrzenny Jeleniej Góry od końca XIII do końca XVIII wieku, w: Atlas historyczny miast polskich, red. R. Czaja, t. 4: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 14: Jelenia Góra, red. D. Adamska, R. Eysymontt, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Wrocław 2017, s. 9–12.
Młynarska-Kaletynowa M., Od początków do lokacji miasta na prawie niemieckim, w: Atlas historyczny miast polskich, red. R. Czaja, t. 4: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 13: Wrocław, red. R. Eysymontt, M. Goliński, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Wrocław 2017, s. 3–6.
Müller W.H., Die Belagerung Briegs im Jahre 1741. Aus dem Tagebuche eines Augenzeugen…, Brieg 1841.
Münch H., Początki średniowiecznego układu miejskiego w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem Śląska, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1960, 5, 3, s. 357–375.
Muszyński J., Krosno Odrzańskie, w: Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i Dolną Wartą, województwo zielonogórskie, red. Z. Kaczmarczyk, A. Wędzki, t. 2, Zielona Góra 1970, s. 249–284.
Muszyński J., Krosno Odrzańskie. Przeszłość i teraźniejszość, Warszawa–Poznań 1972.
Nowakowa J., Rozmieszczenie komór celnych i dróg handlowych na Śląsku do końca XIV wieku, Wrocław 1951.
Podruczny G., Twierdza Brzeg w okresie fryderycjańskim, w: Wokół bitwy pod Małujowicami. Studia z dziejów XVIII-wiecznego Brzegu i Ziemi Brzeskiej, red. G. Podruczny, A. Peszko, Gmina Brzeg, Brzeg 2017, s. 21–50.
Pudełko J., W sprawie Środy Śląskiej. Uwagi na marginesie pracy T. Kozaczewskiego, „Kwartalnik Urbanistyki i Architektury” 1963, 8, 3–4, s. 263–271.
Quod cuitatem nostram Habelswerde muro circumdedit. Geschichtsquellen der Grafschaft Glatz, hrsg. von Dr. Volkmer und Dr. Hohaus, Erster Band. Urkunden und Regesten zur Geschichte der Grafschaft Glatz bis zum Jahre 1400, Habelschwert 1883.
Rozpędowski J., Wrocław pierwszej lokacji, w: Architektura Wrocławia, t. 2: Urbanistyka do roku 1945, red. J. Rozpędowski, Oficyna Wydawnicza PW, Wrocław 1995, s. 41–51.
Ruchniewicz M., Rosik S., Wiszewski P., Bystrzyca Kłodzka. Zarys rozwoju miasta na przestrzeni wieków, Dolnośląskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne, Urząd Miasta i Gminy w Bystrzycy Kłodzkiej, Wrocław–Bystrzyca 2007.
Schölzel J., Od grodu do miasta, w: Niemcza. Wielka historia małego miasta, red. M. Młynarska-Kaletynowa, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2002, s. 43–54.
Sobótka, Kąty Wrocławskie i okolice, oprac. J. Pokora, M. Zlat, wstępna inwentaryzacja A. Chrzanowska, M. Stażewska, A. Ziomecka, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1991 (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Seria nowa, Województwo Wrocławskie, t. 4, z. 2).
Stein R., Die Siedlunggeschichte Breslaus bis 1263 vom Stadtplan beurteiulet, „Beiträge zur Geschichte der Stadt Breslau“ 1935, 1, s. 51–83.
Tuchołka B., Bytom, Bytom Odrzański, w: Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i Dolną Wartą, województwo zielonogórskie, red. Z. Kaczmarczyk, A. Wędzki, t. 2, Zielona Góra 1970, s. 125–134.
Volkmer Dr.F., Geschichte der Stadt Habelschwerdt, Habelschwerdt 1897.
Zimmermann F.A., Beyträge zur Beschreibung von Schlesien, Bd. 7, Brieg 1787.
Instytut Historii Sztuki, Uniwersytet Wrocławski Polska
https://orcid.org/0000-0002-6308-5182
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
