Zamek a miasto. Analiza semantyczna terminu castrum w polskiej łacinie średniowiecznej
Abstrakt
W artykule omówiono dystrybucję semantyczną rzeczownika castrum jako najpopularniejszego terminu używanego w polskiej łacinie średniowiecznej na oznaczenie zamków i zespołów zamkowo-miejskich. Jako podstawa materiałowa dla zaprezentowanych badań posłużyły dwa korpusy polskiej łaciny średniowiecznej, korpus języka ogólnego eFontes oraz korpus dzieł Jana Długosza, opracowane w Pracowni Łaciny Średniowiecznej Instytutu Języka Polskiego PAN. W pierwszej części artykułu, po uwagach wstępnych poświęconych specyfice korpusów języków dawnych, zostają przytoczone dane porównawcze dotyczące frekwencji w źródłach rzeczownika castrum i pozostałych rzeczowników – terminów kastelologicznych, jak również podniesiona zostaje kwestia precyzji semantycznej terminologii kastelologicznej. W dalszej części artykułu omówiono relacje zachodzące między zamkiem a miastem, gdy funkcjonują one w ramach jednego kompleksu architektonicznego. Dla badania tych relacji szczególnie istotne znaczenie ma obserwacja kolokacji współtworzonych przez rzeczownik castrum. Na podstawie listy dziesięciu najpopularniejszych wyrazów – „partnerów” kolokacyjnych castrum, wyodrębnionych z korpusów, podejmuje się próbę opisania najważniejszych funkcji zamku w przestrzeni miejskiej. Wskazuje się tutaj kolejno na: funkcję sądowniczą zamku, jego funkcję przy określaniu obiektów w topografii miejskiej, jego rolę jako pracodawcy dla mieszkańców miasta.
Słowa kluczowe
castrum; terminologia kastelologiczna; średniowieczne miasto; łacina średniowieczna; korpusy łaciny średniowiecznej
Bibliografia
Źródła drukowane
Acta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum selecta, t. 1: Acta capitulorum Gneznensis, Poznaniensis et Vladislaviensis 1408–1530, wyd. B. Ulanowski, Kraków 1894 (Monumenta Medii Aevi Historica res gestas Poloniae illustrantia, 13, 1).
Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z Archiwum tzw. Bernardyńskiego we Lwowie w skutek fundacyi śp. Aleksandra hr. Stadnickiego, t. 3, wyd. staraniem Galicyjskiego Wydziału Krajowego, Lwów 1872; t. 11, wyd. staraniem Galicyjskiego Wydziału Krajowego, Lwów 1886.
Codex diplomaticus Poloniae, t. 1, wyd. J. Bartoszewicz, M. Bobowski, A.Z. Helcel, A. Muczkowski, L. Rzyszczewski, Varsaviae 1847.
Codex diplomaticus Universitatis Studii Generalis Cracoviensis, pars prima, ed. Ż. Pauli, Cracoviae 1870; pars secunda, ed. Ż. Pauli, Cracoviae 1873.
Joannis Dlugossii Annales sue cronicae incliti Regni Poloniae, lib. 1–11, ed. S. Gawęda, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997; lib. 11–12, ed. J. Wyrozumski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000–2008.
Joannis Dlugossii Senioris Canonici Cracoviensis Opera omnia = Jana Długosza kanonika krakowskiego dzieła wszystkie, t. 10–14: Historiae Polonicae libri XII, ed. I.Ż. Pauli, A. Przedziecki, Kraków 1873–1878.
Księga ławnicza 1445–1452, wyd. J. Smołka, Z. Tymińska, Przemyśl 1936.
Księgi ławnicze krakowskie 1365–1376 i 1390–1397, wyd. S. Krzyżanowski, Kraków 1904.
Monumenta Poloniae Historica. Nova series, t. 5, Lwów 1888.
Najstarsze księgi i rachunki miasta Krakowa od r. 1300 do 1400, wyd. F. Piekosiński, J. Szujski, Kraków 1877.
Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce, red. M. Plezia, K. Weyssenhoff-Brożkowa, M. Rzepiela, z. 1–…, Wrocław–Kraków 1953–…
Opracowania
Bon B., Nowak K., Autour de Liber : étude (e-)lexicographique, in: Imago libri. Représentations carolingiennes du livre, réd. C. Denoël, A.-O. Poilpré, S. Shimahara, Brepols, Turnhout 2018, s. 28–38.
Drage C., ‘Urban Castles’, in: Urban Archaeology in Britain, eds. J. Schofield, R. Leech, Council for British Archaeology, London 1987, s. 117–132.
Gawlas S., Zamek średniowieczny: geneza i funkcje społeczno-ustrojowe, w: Początki murowanych zamków w Polsce do połowy XIV w., red. nauk. A. Bocheńska, P. Mrozowski, Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum, Warszawa 2017, s. 17–46.
Górski R.L., Łaziński M., Reprezentatywność i zrównoważenie Korpusu, w: Narodowy Korpus Języka Polskiego, red. A. Przepiórkowski, M. Bańko, R.L. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, s. 25–36.
Grodziński E., Zarys ogólnej teorii imion własnych, Warszawa 1973.
Kołodziejski S., Początki zamków w ziemi krakowskiej, w: Początki murowanych zamków w Polsce do połowy XIV w., red. nauk. A. Bocheńska, P. Mrozowski, Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum, Warszawa 2017, s. 47–67.
Lewandowska-Tomaszczyk B., Podstawy językoznawstwa korpusowego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005.
Nowak K., Fontes Mediae et Infimae Latinitatis Polonorum. Z prac nad korpusem polskiej łaciny średniowiecznej, „Polonica” 2014, 34, s. 105–114.
Nowak K., Les projets de corpus du latin medieval polonais, „Archivum Latinitatis Medii Aevi” 2018, 76, s. 352–353.
Okniński P., Narodziny miasta komunalnego. Struktury ustrojowe, ramy przestrzenne i podstawy gospodarcze Krakowa w XIII wieku, Instytut Historii PAN, Warszawa 2018.
Pęzik P., Wyszukiwarka PELCRA dla danych NKJP, w: Narodowy Korpus Języka Polskiego, red. A. Przepiórkowski, M. Bańko, R.L. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, s. 253–273.
Poklewski-Koziełł T., Studia o zamkach średniowiecznych, oprac. J. Malik, M. Żemigała, Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, Warszawa 2012.
Swallow R., What Law Says That There Has To Be a Castle? The Castle Landscape of Frodsham, Cheshire, in: Archaeologies of Rules and Regulation. Between Text and Practice, eds. B. Hausmair, B. Jervis, R. Nugent, E. Williams, Berghan Books, Oxford–New York 2018, s. 127–147.
Tyszka P., Obraz przestrzeni miejskiej Krakowa XIV–XV wieku w świadomości jego mieszkańców, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2001.
Vajner B., Castra, castrum, castellum. Statistics and Interpretation (Theses of doctoral Ph.D.), Pázmány Péter Catholic University Faculty of Humanities and Social Sciences PhD School for Linguistics Workshop of Classical Philology, Budapest 2015.
Verbruggen J.F., Notes sur le sens des mots castrum, castellum et quelques autres expressions qui désigne des fortifications, «Revue belge de philologie et d’histoire» 1950, 28, s. 147–155.
Wasilewski T., Poland’s Administrative Structure in Early Piast Times. Castra Ruled by Comites as Centres of Provinces and Territorial Administration, „Acta Poloniae Historica” 1981, 44, s. 5–31.
Wheatley A., The Idea of the Castle in Medieval England, York Medieval Press, York 2015.
Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków Polska
https://orcid.org/0000-0002-6233-4669
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
