W 2021 roku przypada Jubileusz 80-lecia urodzin dr hab. Zygmunta Kłodnickiego, prof. UŚ – emerytowanego pracownika Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Przewodniczącego Rady Naukowej czasopisma naukowego „Studiów Etnologicznych i Antropologicznych”, byłego prezesa Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego i dyrektora dawnego Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej w Cieszynie, a przede wszystkim – etnologa od wielu lat badającego dynamikę zmian zróżnicowania kulturowego Polski za pomocą metody etnogeograficznej i retrogresywnej.

W związku z tym poświęciliśmy część tegorocznego tomu 21 (2) "Studiów Etnologicznych i Antropologicznych" na teksty napisane przez przyjaciół i współpracowników Pana Profesora, tak z kraju, jak i z zagranicy. Tematyka artykułów dotyczy szerokiej problematyki badawczej związanej z etnografią Europy środkowo-wschodniej.

Od 2021 roku „Studia Etnologiczne i Antropologiczne” są półrocznikiem. Do wydania za drugie półrocze 2021 roku weszły również teksty, których wspólnym mianownikiem jest Kultura (w) izolacji.

Kolejny tom „Studiów Etnologicznych i Antropologicznych” (t. 21, 2021 rok) dotyczy kategorii NOCY.

Noc to wciąż niedoceniany obszar badań antropologicznych, stanowiący metodologiczne i teoretyczne wyzwanie (dość zwrócić uwagę na fakt, iż etnograficzne badania w znakomitej większości dotyczą dnia, a nie nocy). Nie ma sensu pytanie, czy noc może być cenną poznawczo perspektywą. Należy raczej zapytać: jakimi metodami należy ją badać czy, jak w tym przypadku, rozdzielać u człowieka uwarunkowania psychofizyczne od kulturowych? Czym jest noc dla współczesnego człowieka, do jakich celów służy, co zmienia się wraz z jej nastaniem? Noc właściwie od zawsze i w wielu kulturach była ważną częścią ludzkiej aktywności: praktyk społecznych oraz religijnych, zabawy, higieny czy handlu. W dzisiejszym świecie jej znaczenie jeszcze bardziej wzrosło. Na skutek zmian klimatu, paroksyzmów przemocy i agresji, przeludnienia, ubóstwa materialnego, a ostatnimi czasy także pandemii COVID-19 – noc stała się czasoprzestrzenią różnorakich możliwości, dzięki której człowiek może dokonać choćby okresowej korekty swojej życiowej sytuacji. Murray Melbin (1987) zaproponował kiedyś koncepcję nocy jako pogranicza – “żyznego”, a wciąż niezagospodarowanego obszaru, a w szczególności niezwykle atrakcyjnego dla miejskiego i kapitalistycznego stylu życia. Ze współczesnych “nokturnowych badań” wyłania się bardziej złożony obraz nocy (Gallan i Gibson 2011, Hadfield 2015, Williams 2008 i inni). Zachęcamy więc do wielowymiarowego i transdycyplinarnego podejścia do problematyki nocy – jej roli, statusu, rozumienia czy perspektyw badawczych i ram teoretycznych.

 Maciej Kurcz

redaktor naczelny “SEiA”

„Studia Etnologiczne i Antropologiczne” ukazują się w cieszyńskiej siedzibie Uniwersytetu Śląskiego od ponad dwudziestu lat – za chwilę do rąk Czytelników trafi dwudziesty pierwszy tom rocznika. Czy to dużo? Wydaje się, że dwadzieścia lat pozwala nazwać to pismo dosyć młodym, jednocześnie jednak trzeba zauważyć, że czas ten przyniósł wiele doświadczeń. W ciągu ostatnich kilku dekad następowały, z nieznanym dotąd przyspieszeniem, przeróżne przemiany we wszystkich sferach życia ludzi, zamieszkujących każdy zakątek świata. Dobrym czasopismem można nazwać takie, które nadąża za tymi procesami – do tej grupy niewątpliwie należy zaliczyć „Studia Etnologiczne i Antropologiczne”. Problematyka w nich poruszana tworzy – zgodnie z tytułem – szeroki i barwny wachlarz tematyczny, od przejawów kultury ludowej, tożsamości małych i tych najmniejszych społeczności lokalnych do społeczno-kulturowych skutków procesów globalizacyjnych. Od dyskusji nad światowym dziedzictwem kulturowym do poszukiwania istoty pograniczy etnicznych i narodowych. Od dyskusji nad trwaniem sztuki ludowej do poszukiwania odpowiedzi na pytanie, jak istnieje kultura ludzka i jakie przechodzi przemiany.

19 tom „Studiów Etnologicznych i Antropologicznych” zawiera artykuły, których tematycznym „wspólnym mianownikiem” jest zagadnienie dziedzictwa kulturowego i tożsamości kulturowej. Dokumentowanie, podtrzymywanie i rewitalizowanie różnorodnych przejawów dziedzictwa kulturowego – w niniejszym numerze czasopisma omówione m.in. na przykładzie: mental maps, zasobów Polskiego Atlasu Etnograficznego, śląskich kulinariów, „folk fashon” oraz refleksja nad zachowywaniem i redefiniowaniem tożsamości kulturowej opisanych w poszczególnych artykułach grup – m.in. społeczności polskiej na Zaolziu, Ukraińców, „Namibian Czechs”, Kaszubów oraz ludności zamieszkującej pogranicze polsko-litewskie, którym w toku pracy terenowej uwagę badawczą poświęcili Autorzy publikujący na łamach tego numeru „SEiA”, to w etnologii i antropologii kulturowej niezmiennie niewyczerpane badawczo obszary naukowych eksploracji, podejmowanych w różnych odsłonach z uwzględnieniem odmiennych perspektyw teoretycznych.

W 18 tomie rocznika "Studia Etnologiczne i Antropologiczne” znalazły się teksty z różnych obszarów badań, a lista Autorów i języki, w których napisane są artykuły potwierdzają, że czasopismo podtrzymuje swój szeroki zasięg oraz międzynarodowy charakter.

Ten numer „Studiów Etnologicznych i Antropologicznych” otwierają artykuły, które nawiązują jeszcze do poprzedniego siedemnastego tomu i stanowią kontynuację zawartych w nim zagadnień dotyczących ekologii kulturowej (Sebastian Latocha) oraz współczesnych problemów Afryki (Ignacy Nasalski).

Artykuły zamieszczone w drugim dziale w większości odnoszą się do zagadnienia tradycji. W poszczególnych artykułach zawarte zostały opisy tradycji w różnych jej odsłonach, przeobrażeniach, wariantach, czy też dziedzinach kultury. Trzeci blok tematyczny 18 tomu „SEiA” zatytułowany Symboliczno-aksjologiczne interpretacje świata zawiera artykuły stanowiące analizę ludzkich przekonań, wartości oraz sposobów postrzegania i organizowania przestrzeni.

Dopełnieniem tego numeru czasopisma są sprawozdania o wybranych aktualnych przedsięwzięciach  i  istotnych wydarzeniach dla polskiej etnologii i antropologii.

Tom rozpoczynają artykuły z zakresu szeroko rozumianej ekologii kulturowej. To nie przypadek. Cieszyński ośrodek etnologii i antropologii kulturowej zajmuje się tą problematyką od wielu lat, a w ostatnim czasie, na tej podstawie, utworzono na studiach II stopnia nową specjalność. Ekologia to jednak nie wszystko. W tomie są także artykuły, które – co nas szczególnie cieszy – ukierunkowane są na Afrykę. To kontynent, który za sprawą zarówno wyjątkowości, jak i uniwersalności swych problemów skupia na sobie coraz większą uwagę badaczy. Widać to także w naszym czasopiśmie. W części Spojrzenie na Afrykę znajdziecie Państwo, między innymi, informacje o bolączkach edukacji wśród społeczności postpasterskich, konsekwencjach i specyfice globalizacji i konsumeryzmu afrykańskiego, dyskursie kolonialnym i jego współczesnych reminiscencjach czy percepcji czasu. Wszystko to zostało ukazane w oryginalnych pracach badawczych. Numer zamykają teksty, których spinającą klamrą jest typowo antropologiczne spojrzenie (lub, jak kto woli, Antropologiczne konteksty kultury).

Za każdym razem, kiedy żegnamy się z jakimś paradygmatem, obszarem badawczym, warunkiem praktykowania antropologii czy w ogóle z historią, szybko okazuje się, że wraca to w innej, nowej formie i niekoniecznie jako farsa, jak powiedziałby klasyk myśli społecznej. Wraz z osławionym „końcem historii” Francisa Fukuyamy mieliśmy oto przejść do pozbawionego społecznych tarć społeczeństwa liberalnego, kształtowanego przez odniesienie do indywiduum, jako punktu wyjścia polityki i społecznego zarządzania. Choć polityka i ekonomia nadal są oparte na tym indywidualistycznym paradygmacie, to można dostrzec symptomy próby budowania wspólnotowości na nowo. Próby te dodatkowo są wzmacniane przez permanentny już kryzys finansowy, który rozpoczął się w 2008 roku, czy trzaskający w szwach uniwersalizm europejski. Tutaj z punktu widzenia antropologa pojawia się pierwsza kwestia, a mianowicie: jak powiązać te globalne procesy z lokalnymi formami wytwarzania tożsamości czy wspólnotowości? Trudno doszukiwać się bezpośredniego oddziaływania transakcji finansowych dokonywanych tysiące kilometrów od Polski na swoistą wspólnotowość użytkowników ogródków działkowych i walki o ich utrzymanie. To, co łączy oba procesy, to wpisanie w globalne przemiany wzajemnego splotu ekonomii, kultury i ideologii, dla których punktem odniesienia jest „rentowność”. Pojawia się tutaj oczywiście problem zaangażowania antropologa w badania, a jest to problem nie tyle etyki badawczej, ile etyki badających, a więc tego, jaki zbiór wartości będą oni podzielać. Tak zwany zwrot zaangażowany w antropologii i badaniach etnograficznych został już w Polsce zasygnalizowany i coraz częściej traktuje się go jako podstawowy paradygmat. W niniejszej publikacji proponujemy przyjrzeć się tej zmianie między innymi od strony próby zaprzęgnięcia do badań etnograficznych praktyk artystycznych oraz animacyjnych. Takie analizy, uzupełnione o przegląd teorii dotyczących metodyki tego typu badań, stanowią próbę rozpoznania „stopnia zero” praktykowania antropologii.

Począwszy od 2015 roku na łamach „Studiów Etnologicznych i Antropologicznych” oprócz artykułów, rozpraw naukowych i doniesień z badań publikowane będą recenzje i sprawozdania, a w kolejnych numerach planowane jest utworzenie działu „Varia”, obejmującego m.in. komunikaty, omówienia, kronikę. W tomie 15 – opublikowanym w nowej formule – dział „Artykułów” składa się z trzech części:

• Przeobrażenia współczesnej przestrzeni miejskiej;
• Miasto i miejskość – między ładem a żywiołem;
• Doświadczanie miasta i tożsamość miejsca.

W części pierwszej – poświęconej przemianom zachodzącym obecnie w przestrzeni miejskiej – omówiono: znaczenie przyrody w mieście; żywioł i ład przestrzeni miejskiej; nowe trendy, nowe potrzeby mieszkańców miasta.
W części drugiej – skoncentrowanej na ładzie/żywiole przestrzeni miejskiej – zaprezentowano: miejską ulicę jako przestrzeń życia politycznego; miasto jako przestrzeń performansu kulturowego; przypadek zabawy w mieście: shoefiti; proces dramatyzacji przestrzeni miejskiej; Kijowski Majdan jako symbol nowej Ukrainy; specyfikę Omdurmańskiej ulicy. Część trzecia – dotycząca doświadczania miasta i tożsamości miejsca – zawiera artykuły m.in. na temat: pejzażu dźwiękowego miejsca zamieszkania; Urbexersów – eksploratorów opuszczonego miasta; współczesnych autoidentyfikacji mieszkańców Zaolzia.

Wiedza o procesie globalizacji, jego kierunkach i skutkach jest niespójna, rozproszona, a sam termin globalizacja różnie rozumiany i interpretowany. Nie jest zatem łatwo połączyć ze sobą globalizację oraz dziedzictwo kulturowe, jednak autorzy przyczynków zawartych w kolejnym tomie „Studiów Etnologicznych i Antropologicznych” postanowili tę trudność pokonać. Globalizacja jest poważnym wyzwaniem dla dziedzictwa kulturowego. Jeden aspekt tego wyzwania to oczywiste zagrożenie w postaci najważniejszego mechanizmu globalizacji, czyli homogenizacji, powszechnej dążności do ujednolicenia i uproszczenia wszelkich treści, w tym treści z zakresu kultury. Drugi aspekt to szansa na wprowadzenie dziedzictwa kulturowego – narodowego i lokalnego – w globalny obieg wiedzy o świecie, a więc w obieg dający niepowtarzalną możliwość zaistnienia na skalę ogólnoświatową. Publikacja skierowana jest przede wszystkim do etnologów, socjologów, kulturoznawców, ale także osób zajmujących cię na co dzień upowszechnianiem dziedzictwa kulturowego. W pracy podjęta została m.in. tematyka wpływu globalizacji na tożsamość człowieka, przedstawiono rolę upowszechniania dziedzictwa kulturowego w globalnej rzeczywistości oraz ukazano przemiany jakie dotykają dziedzictwo kulturowe w dobie globalizacji.

Wspólnym rysem zamieszczonych w tomie tekstów jest próba uchwycenia oraz zinterpretowania semantycznego krajobrazu miasta, wraz z wielowymiarową analizą dynamicznych przemian, którym podlegają miejskie obszary kulturowe. Zebrane artykuły pokazują, iż przestrzeń współczesnego miasta stanowi przedmiot zainteresowań badawczych przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych: socjologów, kulturoznawców, architektów, etnologów i antropologów kulturowych. Interdyscyplinarna refleksja, umożliwiająca wieloaspektowe odniesienia i porównania, pozwoliła naświetlić z różnorakich perspektyw problem percepcji i wartościowania miasta, funkcjonalnych i symbolicznych przeobrażeń w nim zachodzących czy też wskazać na konkretnych przykładach intensywność tudzież konsekwencje kontaktów interkulturowych w kształtowaniu miejskiego życia i kultury. Stanowi to wymierny wkład  w pogłębianie wiedzy niezbędnej do wyjaśnienia zjawisk oraz procesów mających istotny wpływ na obecny obraz kultury miasta. Niewątpliwie publikacja ta posiada nie tylko walory poznawcze, ale także praktyczne, zwracając uwagę na znaczenie podjętej problematyki w kontekście jakości życia miejskiego. Powinna ona zainteresować socjologów, kulturoznawców, architektów, antropologów miasta oraz wszystkich tych, którzy z racji pełnionych funkcji mają realny wpływ na miejską rzeczywistość.

Czy można mówić o „nadbagażu” w kontekście dziedzictwa kulturowego? Czy wartości historyczne, kulturowe, religijne – duchowe i materialne, które przecież stanowią dobro społeczne, mogą być jednocześnie ciężarem w kontekście codzienności? Metafora „nadbagażu” w odniesieniu do dziedzictwa kulturowego okazała się niezwykle trafna, o czym świadczą teksty zamieszczone w 12. tomie „Studiów Etnologicznych i Antropologicznych”. Wielu autorów zauważa, że proces dziedziczenia, również kulturowego, jest skomplikowany, wielowymiarowy i niejednoznaczny, czego dowodem jest choćby postawa wobec „spadku” niemieckiego m.in. na Dolnym Śląsku, Śląsku Opolskim, Warmii i Mazurach. Owo zastane dziedzictwo stanowiło niewątpliwie swego rodzaju „nadbagaż” dla przesiedleńców, którzy stali się jego spadkobiercami na skutek działań politycznych. Innego wymiaru nabiera z kolei metafora dziedzictwa kulturowego jako „nadbagażu” w kontekście współczesnych trendów związanych z turystyką, współczesnymi praktykami wystawienniczymi czy organizowaniem przestrzeni domowej. W postawach konsumpcjonizmu oraz wobec potrzeby gromadzenia wrażeń i świadomego wyboru stylu życia obserwuje się odniesienie do dziedzictwa kulturowego jak do zbędnego balastu.

Publikację dopełniają rozważania terminologiczne nad dziedzictwem kulturowym jako częścią osobowości, elementem edukacji regionalnej, polityki oraz nad jego wartościowaniem. Omawiane są też działania na rzecz zachowania dziedzictwa kulturowego, podejmowane przez instytucje międzynarodowe, uniwersytety i stowarzyszenia.

Tom – wpisujący się w nurt badań współczesnej rzeczywistości kulturowej i społecznej na pograniczach etnicznych i regionalnych – podzielono na trzy części. W pierwszej przedstawiono dzieje kierunku etnologia na Uniwersytecie Śląskim. Zaprezentowano proces formowania się zespołu wykładowców oraz proces wyznaczania przez nich kierunków badań i tworzenia planów badawczych. Zamieszczono tu również krótkie biogramy naukowe pracowników Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej. Na część drugą składają się artykuły reprezentatywne dla profilu zainteresowań autorów, dotyczące problematyki pogranicza społeczno-kulturowego, etniczności i tożsamości, antropologii współczesnego miasta, tradycji i przemian kulturowych wsi. Część trzecia zawiera materiał informacyjny: wykaz konferencji zorganizowanych przez cieszyński ośrodek oraz wykaz prac doktorskich i magisterskich.

Kolejny tom tego seryjnego wydawnictwa stanowi wynik najnowszych badań etnologów, socjologów i antropologów kultury, prowadzonych w miastach na terenie Polski, Europy Zachodniej i w jednym z miast w Afryce. Zawiera przegląd dziejów badań polskich i słowackich, koncepcji i metod badawczych oraz propozycje metod badań. Autorzy opisują przede wszystkim stan urbanistyczny i procesy zmian społecznych i kulturowych zachodzących w przestrzeni publicznej i prywatnej współczesnych miast (zwłaszcza postindustrialnych). Podkreślają też rolę estetyczną, symboliczną, ludyczną, ideową itp., jaką odgrywają różne przestrzenie miasta w tworzeniu wzorów kulturowych, sposobu i stylu życia, spędzania czasu.
Publikacja jest adresowana do etnologów, socjologów, kulturoznawców, architektów, urbanistów, pracowników miejskich urzędów i domów kultury.